Volkskrant reportage(feb 2021)
Beeld: Beeld Johan Bävman
Wat kan Zweden ons leren over emancipatie? ‘Hier doen vrouwen zichzelf minder tekort dan in Nederland’
Vrijwel nergens ter wereld dragen mannen en vrouwen in zo’n gelijke mate bij aan gezin en maatschappij als in Zweden. Maar is het Zweedse verlof- en opvangsysteem werkelijk de heilige graal? En wat is de ratio achter de royale verlof- en opvangregelingen?
De kinderopvang in Zweden is vrijwel gratis voor werkende ouders. De gevolgen mogen genoegzaam bekend zijn; van de Nederlandse werkende vrouwen werkt driekwart parttime, in Zweden eenderde. Met dat laatste percentage loopt Zweden overigens gelijk met het Europese gemiddelde, het is vooral het Nederlandse percentage dat extreem afwijkt. Het gevolg is even voorspelbaar als zorgelijk: de financiële afhankelijkheid van mannen bij Nederlandse vrouwen is aanzienlijk groter dan in Zweden. En dan is er nog de kwestie van het enorme onbenutte economische potentieel; nergens in Europa dragen vrouwen minder bij aan het bruto binnenlands product (bbp) dan in Nederland. Wat valt er van de Zweden te leren? (…)In gesprek met Zweedse vrouwen over emancipatie, werk en kinderverlof valt één zaak direct op: het onderwerp is economisch. Het gaat over belastingaangiften, vermogensongelijkheid en pensioenen, en pas daarna over stereotypen en old boys networks. (… ) ‘Emancipatie is economie.’
Gudrun Schyman kan het begin van het moderne denken over vrouwen en werk eenvoudig reproduceren. ‘Na de Tweede Wereldoorlog waren we in hoge mate vergelijkbaar met Nederland, schat ik zo in. Een conservatieve, protestantse natie, waar relatief weinig mannen waren gesneuveld door twee opeenvolgende oorlogen.’De Zweden gingen steeds minder vaak trouwen en kozen vaker voor het nog altijd populaire alternatief van sambo, een geregistreerd partnerschap. Vrouwen werden in rap tempo bewust gemaakt van hun financiën. ‘Vrouwen begrepen al snel het gevaar van de voor hen ongunstige pensioenregelingen. Scheiden werd steeds normaler en wie niet werkte, had geen recht op pensioen. De angst om later zonder pensioen te zitten, heeft ontzettend veel vrouwen naar de arbeidsmarkt getrokken.’Op die arbeidsmarkt aangekomen werd het vrouwen duidelijk dat er geen rekening werd gehouden met het krijgen van kinderen. ‘Juist omdat financiële zelfstandigheid zo’n belangrijk doel was, werd stoppen met werk om kinderen te krijgen als een groot risico gezien.’ Vrouwen vormden actiegroepen en legden hun eisen bij de politiek op tafel: verlofregelingen voor man en vrouw met doorbetaling van loon en door de staat betaalde kinderopvang. ‘Zonder de politieke werken van deze georganiseerde vrouwen hadden we het cruciale deel hiervan, dat in veel landen nog altijd als radicaal wordt gezien, nooit bereikt.’ (…)
Betaald kinderverlof voor vaders
In 1974 werd Zweden het eerste land ter wereld dat mannen betaald kinderverlof zou geven; toen al mochten vaders en moeders onderling zes maanden verlof verdelen, naar eigen inzicht. Het verlof betekende ook toen al 90 procent doorbetaling van het salaris en gold de eerste acht levensjaren van het kind.
Palme was een groot voorstander van deze topdown-versie van emancipatie en maakte daarbij duidelijk dat het hier niet ging om een cadeautje, maar dat er fundamenteel idee over gelijkheid vertaald werd naar beleid. ‘Het langetermijndoel is dat mannen en vrouwen in Zweden dezelfde rechten, plichten en economische taken hebben.’ (…)
In de vroege jaren negentig nam Bengt Westerberg (liberale minister voor Sociale Zaken), de aanjagersrol van Palme over. Hij veranderde van een laissez-faire liberaal in een feminist en maakte de emancipatie van vrouwen weer tot speerpunt. Met een combinatie van culturele en economische argumenten. ‘Het gebrek aan seksegelijkheid is niet alleen een onrecht voor de mensen die eronder lijden, het is ook een enorme verspilling van ons arbeidspotentieel’, zo betoogde hij voor het Zweedse parlement. Westerbergs oplossing? Een verplichting voor mannen om minimaal één maand van de zes op te nemen.
Papamaand
De papamaand bleek een beslissend zetje om de Zweedse maatschappij meer in lijn te brengen met de ambities. Aan het begin van deze eeuw werd het aantal verplichte verlofmaanden verhoogd naar twee, tegenwoordig zijn het er drie. Zweedse mannen nemen nu zo’n 25 procent, oftewel 4,5 van de inmiddels 18 te verdelen maanden per kind op. Tot tevredenheid van vrijwel iedereen, waarmee de door Palme in gang gezette top-downaanpak zijn effect bewezen heeft.
Westerberg blikte een paar jaar geleden terug in gesprek met The New York Times. Zoals veel mannen dacht hij altijd dat wanneer je vrouwen dezelfde kansen geeft, stellen zelf een eerlijkere verdeling van werk en gezin zouden kiezen. Niet dus. ‘Als je gelijkheid in de maatschappij wil, moet je thuis beginnen.’ Daarbij schroomde hij geen introspectie. ‘Ik was partijleider, ik dacht dat ik iets te belangrijks deed, dat ik onvervangbaar was. Dat was natuurlijk onzin. Alleen als vader zijn wij mannen onvervangbaar.’(…)
Er lijkt een paradox te ontstaan waarin de Zweden verlamd raken door de goede bedoelingen. Want aan de top stokt het. Zowel Schyman als Forseke schaamt zich voor de nog altijd bestaande loonkloof en noemen dat vrouwen nog altijd ondervertegenwoordigd zijn in topposities. De wel aanwezige vrouwen zijn bovendien zelden selfmade.
In Zweden spitst de discussie zich nu op de vraag of werk waarin vrouwen dominant zijn niet structureel ondergewaardeerd wordt. Zeker in deze coronatijden een terecht punt; waarom moet de zorgmanager eigenlijk zo veel meer verdienen dan de verpleegster? Het is het type discussie dat typerend is voor het economisch bewustzijn bij vrouwen in Zweden. (…)
Verschil met Nederland
Het grote verschil tussen Nederland en Zweden zit hem bij de middenklasse; een combinatie van economisch bewustzijn en economische noodzaak leidde ertoe dat Zweedse mannen en vrouwen werk- en gezinstaken gelijk zijn gaan verdelen. Forseke: ‘Ik weet dat het niet sexy klinkt, maar het feit dat mannen en vrouwen, ook als ze getrouwd zijn, hun eigen belastingaangifte doen in Zweden, is belangrijk. Vrouwen moeten inzicht hebben in hun economische positie.’ Schulman: ‘Het belangrijkste is gelijke betaling. Vrouwen moeten hetzelfde verdienen. En vrouwen moeten het zelfvertrouwen hebben om werk te zoeken waar ze plezier in hebben, neem geen genoegen met een baantje.’ Schyman: ‘Zweden is niet het paradijs. Maar als ik de Nederlandse situatie beluister, doen Zweedse vrouwen zichzelf dan toch in ieder geval iets minder tekort dan hun Nederlandse zusters.’
